Όσοι γνωρίζουν προσωπικά τον Μάνο Ελευθερίου, διακατέχονται μάλλον από την αίσθηση ότι δεν έχει ταξιδέψει και πολύ. Δεν είναι μόνο η μαζεμένη και συγκρατημένη εξωτερική του εμφάνιση και συμπεριφορά, ούτε ο αέρας δωματίου που αποπνέει όταν συνομιλείς μαζί του. Είναι ίσως και η βαθιά ενασχόλησή του με το χαρτί, με τα αρχεία, με τις αποθήκες της μνήμης που βρίσκονται κρυμμένες, μπερδεμένες και σκονισμένες μακριά από κάθε εξωστρέφεια που ενδεχομένως να τους πρέπει. Φωτογραφίες και γράμματα, χειρόγραφα και αφιερώσεις, μελανοδοχεία και κονδυλοφόροι, ζωγραφιές και βιβλία. Είναι ο σιγανός τόνος της φωνής, η εμμονή με αντικείμενα και καταστάσεις που δεν χρειάζεται να ταξιδέψεις για να συναντήσεις. Αρκεί να έχεις μια καλή συναίσθηση του χρόνου και της επίδρασης αυτού πάνω στην ύλη, στο σώμα και στο μυαλό, που ούτως ή άλλως δεν γνωρίζει σύνορα και περιορισμούς.

Ωστόσο, ο ποιητής των τραγουδιών Μάνος Ελευθερίου μοιάζει να κάνει τα πάντα για να μας εξασφαλίσει τα εισιτήρια, προκειμένου να ταξιδέψουμε εμείς, οι ακροατές, οι αναγνώστες, οι συμπάσχοντες των ποιημάτων του που έμελλαν να γίνουν τραγούδια και να μοιραστούν σε εκατομμύρια στόματα, τόσο βάσει της γεωγραφικής κατανομής του Ελληνισμού ανά τον κόσμο, όσο και βάσει της χρονικής∙ ο Μάνος Ελευθερίου τραγουδιέται συνεχώς και αδιαλείπτως από το 1963 από νέους, μεσήλικες, γέρους. Τραγουδήθηκε επίσης από εκείνους που δεν είναι πια κοντά μας.

Δεν είναι μόνο το χιλιοτραγουδισμένο «άλλος για Χίο τράβηξε κι άλλος για Μυτιλήνη/ κι άλλος στης Σύρας τα στενά αίμα και δάκρυα πίνει», ούτε απλώς τα χιλιοσημαδεμένα «ένδοξα Παρίσια», ούτε καν μόνο το φορτωμένο ιστορικότητα και επιφορτισμένο με τη μνήμη του συμβόλου της επανάστασης Ερνέστο Τσε Γκεβάρα «Απ’ το Ροζάριο στη Σάντα Λουκία/ είναι χιλιόμετρα φως και δροσιά/ μη σταματήσεις για νερό και εκκλησιά/ τρέχει κι ο θάνατος μέσα στη φυτεία». Ο Μάνος Ελευθερίου έχει καρφώσει σταδιακά μέσα στα χρόνια τις δικές του πινέζες στον χάρτη της μνήμης. Μιας μνήμης μικτής και διαρκούς, που δεν διανοείται να παραιτηθεί από το καθήκον της: την επανάληψη των παθών ως κομμάτι εξιλέωσης, προσωπικής, συλλογικής, καθολικής.

Έτσι, τον βρίσκουμε να περιγράφει με τη σιγουριά της πραγματικότητας την Κατερίνη, σε ένα παράλληλο σύμπαν που θα μπορούσε να είχε βιώσει, αλλά δεν βίωσε ποτέ. «Το τρένο φεύγει στις οκτώ/ ταξίδι για την Κατερίνη/ Νοέμβρης μήνας δεν θα μείνει/ να μη θυμάσαι στις οκτώ/ το τρένο για την Κατερίνη» μάς λέει και συμπληρώνει «σε βρήκα πάλι ξαφνικά/ να πίνεις ούζο στου Λευτέρη». Τα μέρη πραγματικά, το ουζερί του Λευτέρη υπαρκτό κι εκείνος να μην έχει πατήσει ποτέ το πόδι του στην Κατερίνη μέχρι και σήμερα. Πώς γίνεται; Μια αφήγηση από κάποιο φαντάρο με τον οποίο υπηρετούσαν μαζί τότε, στα Ιωάννινα, η περιγραφή μιας ιστορίας από ένα περιστατικό σε ένα ουζερί της Κατερίνης ονόματι «Λευτέρης» ήταν αρκετά για να γραφτεί ένα συγκλονιστικό τραγούδι.

Έπειτα, υπάρχει ο «Άγιος Φεβρουάριος», ένας δίσκος με αναφορές στη Μικρασιατική Καταστροφή, στη Σμύρνη, στο Αϊβαλί, στις αιματηρές καταστάσεις του ξεριζωμού και στη μοίρα όσων έχασαν για πάντα ολόκληρο τον κόσμο τους. Τα τραγούδια αυτά δεν είναι γραμμένα για τη Σμύρνη, αλλά για κάτι οριστικά χαμένο όπως η Σμύρνη, όπως έχει πει άλλωστε και ο ίδιος, προσφέροντας τη σωστή ανάγνωση σε ένα κοινό που διψά για ευθείες αναφορές και εύκολες ταυτίσεις με πρόσωπα και γεγονότα. «Είδα κι αγάπες και ντροπές/ να σβήνουνε σαν αστραπές/ είδα και ανθρώπους δίχως νου/ κι άλλους να κλαιν/ κι άλλους να κλαιν και να πονούν/ στη Σμύρνη και στ’ Αϊβαλί/ και σ’ όλη την Ανατολή» ή «Στα εννιακόσια δέκα οχτώ/ απ’ την Μικράν Ασία/ μου ‘στειλες κάρτες με στρατό/ και την Αγιά Σοφία/ Κι αυτά συμβαίνουν στον καιρό/ μα από τότε μέχρι εδώ/ σπίτι μείναμε μόνο δυο:/ ο Άγιος Φεβρουάριος κι εγώ».

Οι τόποι πολλοί, μα όλοι μοιάζουν να περιστρέφονται γύρω από έναν άξονα: τη Σύρο. Γεννημένος και μεγαλωμένος εκεί μέχρι τα δεκατέσσερα, μια ηλικία στην οποία πρόλαβε να ενσωματώσει την (παρηκμασμένη) ατμόσφαιρα του τόπου του και να σχηματίσει μνήμες, εντυπώσεις κι απωθημένα, ο ποιητής μοιάζει να μην μπόρεσε ποτέ (ή να μην θέλησε ή και τα δύο) να αποβάλει την επιρροή της μικρής πατρίδας. Η Σύρος δεν έχει τόσες ρητές αναφορές στα τραγούδια όσες πίστευα αρχικώς (ίσως λόγω της εμμονής σε όλο το υπόλοιπο έργο του), ωστόσο αποτελεί τον άξονα που γύρω του περιστρέφεται ένα σύμπαν. Από εκεί ξεκίνησε κι εκεί μοιάζει να επιστρέφει. «Άλλος στης Σύρας τα στενά/ αίμα και δάκρυα πίνει», «ήρθες να μου πεις κρυφά κι εμένα/ τον καημό της Φραγκοσυριανής», αλλά και «Είσαι η Πρέβεζα, τα Γιάννενα και το Κιλκίς/ το Μεσολόγγι, ο Πόντος και η Ερμούπολις». Ίσως και να ‘ναι το κλειδί.

Από το Πασαλιμάνι, την Κοκκινιά, την Τρεψιθέας, την Καισαριανή, οδό Φαβιέρου και την Ακομινάτου, στη Χαλκίδα, στη Νιγρίτα, στο Ανάπλι, στη Μονεμβασιά και στο Γαλαξίδι, από την Τροία, τα βουνά της Αλβανίας, τον Ιορδάνη, το Πακιστάν, τη Βαρσοβία και τον Γάγη, στην Καρχηδόνα, στη Νέα Ορλεάνη, στο Παρίσι, στην Αραγονία και στη Γιοκοχάμα, ο Μάνος Ελευθερίου ποτίζει με μνήμη τον παγκόσμιο χάρτη του, ταξιδεύοντάς μας εκεί όπου υπάρχει λόγος για να ταξιδέψουμε. Από την Κόλαση στον Παράδεισο και πάλι πίσω, στη ζωή και στον θάνατο, η μελοποιημένη ποίησή του περιλαμβάνει έναν κόσμο γεμάτο ανθρώπινα, προσωπικά και συλλογικά, ερωτικά, υπαρξιακά και πολιτικά πάθη. Οι τόποι στον κόσμο του Μάνου Ελευθερίου δεν αποτελούν γεωγραφικούς προσδιορισμούς. Αποτελούν στίγματα μνήμης που χαράχτηκαν ίσως για πάντα στο υποσυνείδητο του νεότερου Ελληνισμού κι ως τέτοια θα πρέπει να αναγνωρίζονται.

*Πρώτη δημοσίευση Περιοδικό Μετρονόμος
για το μεγάλο αφιέρωμα στον Μάνο Ελευθερίου.